Prawo Rzymskie U Podstaw Prawa Prywatnego 2018

Prawo rzymskie, fundament europejskiej kultury prawnej, nadal wywiera istotny wpływ na współczesne systemy prawne, a w szczególności na prawo prywatne. Rok 2018, podobnie jak każdy inny rok, potwierdza tę niezmienną prawdę. Chociaż przepisy prawa rzymskiego nie obowiązują per se w polskim systemie prawnym, ich zasady i konstrukcje są głęboko zakorzenione w doktrynie i orzecznictwie. Artykuł ten ma na celu przybliżenie, w jaki sposób dziedzictwo rzymskie nadal kształtuje nasze rozumienie i stosowanie prawa prywatnego.

Wpływ na Ogólne Zasady Prawa Prywatnego

Zasada pacta sunt servanda

Jedną z fundamentalnych zasad, której korzenie sięgają prawa rzymskiego, jest pacta sunt servanda – zasada dotrzymywania umów. Rzymianie przywiązywali ogromną wagę do słowa i zawartej umowy. W polskim prawie cywilnym, zasada ta jest wyrażona w art. 354 § 1 Kodeksu Cywilnego, który nakazuje stronom zobowiązania dokonać czynności zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Pacta sunt servanda nie jest absolutna i podlega pewnym ograniczeniom (np. klauzula rebus sic stantibus), ale jej istota, zobowiązująca strony do wywiązywania się z podjętych zobowiązań, pozostaje niezmienna od czasów rzymskich.

Przykład: Wyobraźmy sobie sytuację, w której dwie firmy zawierają umowę na dostawę towarów. Firma A zobowiązuje się dostarczyć firmie B określoną ilość towaru w ustalonym terminie. Jeśli firma A nie dotrzyma terminu lub dostarczy towar wadliwy, firma B ma prawo dochodzić odszkodowania za poniesione straty na podstawie zasady pacta sunt servanda.

Dobra Wiara (bona fides)

Kolejną kluczową zasadą zaczerpniętą z prawa rzymskiego jest zasada dobrej wiary (bona fides). W prawie rzymskim bona fides oznaczała uczciwość, lojalność i rzetelność w stosunkach prawnych. W polskim prawie, zasada dobrej wiary ma fundamentalne znaczenie i znajduje odzwierciedlenie w wielu przepisach Kodeksu Cywilnego. Na przykład, art. 7 Kodeksu Cywilnego domniemywa istnienie dobrej wiary. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał znaczenie dobrej wiary jako klauzuli generalnej, która pozwala na elastyczne dostosowanie przepisów prawa do konkretnych okoliczności faktycznych.

Przykład: Osoba kupująca nieruchomość od sprzedającego, który w rzeczywistości nie jest jej właścicielem, ale osoba ta działa w dobrej wierze, tzn. nie wiedziała i nie mogła się dowiedzieć o braku prawa własności sprzedającego, może w pewnych okolicznościach nabyć własność nieruchomości na podstawie zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Odpowiedzialność Deliktowa (lex Aquilia)

Podstawy prawa deliktowego, czyli odpowiedzialności za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym, również wywodzą się z prawa rzymskiego, a konkretnie z lex Aquilia. Lex Aquilia wprowadzała odpowiedzialność za szkody wyrządzone zawinionym działaniem. Współczesne przepisy dotyczące odpowiedzialności deliktowej, zawarte w Kodeksie Cywilnym (art. 415 i następne), w dużej mierze opierają się na rzymskich koncepcjach winy, związku przyczynowego i naprawienia szkody.

Przykład: Jeśli ktoś umyślnie uszkodzi czyjąś własność, np. samochód, właściciel samochodu ma prawo domagać się odszkodowania za poniesione straty na podstawie przepisów o odpowiedzialności deliktowej. Podstawą tej odpowiedzialności jest wina sprawcy uszkodzenia, rozumiana jako umyślność lub niedbalstwo.

Wpływ na Instytucje Prawa Prywatnego

Własność (dominium)

Rzymskie pojęcie dominium, czyli pełnego i nieograniczonego prawa własności, stanowiło fundament rozwoju prawa rzeczowego. Współczesne prawo własności, choć oczywiście uwzględnia liczne ograniczenia wynikające z interesu publicznego i praw innych osób, nadal czerpie z rzymskich korzeni. Art. 140 Kodeksu Cywilnego definiuje własność jako prawo do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią z wyłączeniem innych osób, co w zasadzie odpowiada rzymskiej koncepcji dominium.

Przykład: Właściciel mieszkania ma prawo mieszkać w nim, wynajmować je, sprzedać lub podarować. Jednakże, musi on również przestrzegać przepisów budowlanych, przepisów o ochronie środowiska i nie może naruszać praw innych osób, np. zakłócać ciszy nocnej.

Zobowiązania (obligatio)

Rzymska koncepcja obligatio, czyli węzła prawnego, który łączy wierzyciela z dłużnikiem, jest podstawą współczesnego prawa zobowiązań. Rzymianie rozwinęli szczegółowe zasady dotyczące powstawania, wykonywania i wygaśnięcia zobowiązań. Wiele współczesnych konstrukcji prawnych, takich jak umowy, czyny niedozwolone czy bezpodstawne wzbogacenie, ma swoje korzenie w prawie rzymskim.

Przykład: Umowa sprzedaży jest typowym przykładem zobowiązania. Sprzedawca zobowiązuje się przenieść własność rzeczy na kupującego, a kupujący zobowiązuje się zapłacić cenę. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania uprawnia wierzyciela do dochodzenia roszczeń od dłużnika.

Posiadanie (possessio)

Rzymskie prawo rozróżniało dominium (własność) od possessio (posiadania). Posiadanie to faktyczne władztwo nad rzeczą, niezależnie od tego, czy posiadacz jest jej właścicielem. Współczesne prawo cywilne również odróżnia własność od posiadania i przyznaje posiadaczowi pewne prawa, np. ochronę przed naruszeniem posiadania. Posiadanie może prowadzić do nabycia własności przez zasiedzenie.

Przykład: Osoba, która korzysta z gruntu przez dłuższy czas, nie będąc jego właścicielem, ale zachowując się jak właściciel (np. uprawiając go, płacąc podatki), może nabyć własność tego gruntu przez zasiedzenie, jeśli spełnione są określone warunki prawne.

Aktualność Prawa Rzymskiego w 2018 Roku i Później

Rok 2018 nie przyniósł fundamentalnych zmian w postrzeganiu wpływu prawa rzymskiego na współczesne prawo prywatne. Ugruntowana wiedza o rzymskich korzeniach prawa cywilnego jest przekazywana studentom prawa na uniwersytetach, a sędziowie i prawnicy wykorzystują rzymskie zasady jako narzędzie interpretacyjne i argumentacyjne. Analiza orzecznictwa sądowego z 2018 roku, a także z lat późniejszych, pokazuje, że zasady prawa rzymskiego są wciąż obecne w uzasadnieniach wyroków i stanowią element kultury prawnej.

Przykład: W sporach dotyczących wykładni umów, sądy często odwołują się do zasady in dubio contra proferentem (w razie wątpliwości na niekorzyść strony, która sformułowała umowę), której korzenie sięgają prawa rzymskiego. Podobnie, w sprawach dotyczących odszkodowań, sądy często analizują związek przyczynowy między działaniem sprawcy a szkodą, opierając się na rzymskich koncepcjach causa proxima.

Analizując orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego za lata 2018-2023, można zauważyć, że odwołania do ogólnych zasad prawa, które mają swoje źródło w prawie rzymskim, pojawiają się szczególnie często w sprawach o charakterze precedensowym, w których prawo pozytywne nie daje jednoznacznej odpowiedzi lub wymaga uzupełnienia. Sądy sięgają wtedy do fundamentów prawa, aby rozstrzygnąć spór w sposób sprawiedliwy i zgodny z duchem prawa.

Podsumowując, prawo rzymskie pozostaje trwałym fundamentem współczesnego prawa prywatnego, a rok 2018 i lata następne tylko to potwierdzają. Znajomość rzymskich zasad i instytucji jest niezbędna do pełnego zrozumienia i właściwego stosowania współczesnych przepisów prawa cywilnego. Dlatego też, zachęcam wszystkich studentów prawa, prawników i sędziów do dalszego zgłębiania wiedzy o prawie rzymskim i wykorzystywania jej w swojej praktyce zawodowej.